Instytucja wyłączenia wspólnika z sp. z o.o. - ważne przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika - Kancelaria Radcy Prawnego Daniel Szczubełek

Instytucja wyłączenia wspólnika z sp. z o.o. - ważne przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika

Zgodnie z dyspozycją art. 266 kodeksu spółek handlowych [1] :

§ 1. Z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego.

§ 2. Umowa spółki może przyznać prawo wystąpienia z powództwem, o którym mowa
w § 1, także mniejszej liczbie wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. W tym przypadku powinni być pozwani wszyscy pozostali wspólnicy.

§ 3. Udziały wspólnika wyłączonego muszą być przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu.

Instytucja wyłączenia wspólnika została prawie w niezmienionym kształcie przeniesiona z kodeksu handlowego (art. 280-282 k.h.) do kodeksu spółek handlowych (art. 266-269 k.s.h.). Kodeks spółek handlowych traktuje ją w sposób szczególny, ponieważ ogranicza możliwość jej zastosowania do wypadków indywidualnych, po spełnieniu przesłanek z art. 266 k.s.h.

Instytucja wyłączenia wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnośćią

Dyspozycja art. 266 k.s.h. służy “wyciśnięciu” ze spółki z o.o. wspólnika (lub wspólników) z ważnych, leżących po jego stronie przyczyn, które uniemożliwiają pozostałym wspólnikom kontynuację spółki z danym wspólnikiem. Ustanawiając normę art. 266 k.s.h. ustawodawca przesądził, że byt prawny spółki z o.o. lub interes większości wspólników stanowi większą wartość niż uprawnienia korporacyjne i majątkowe wspólnika, po stronie którego zaistniały ważne przyczyny będące podstawą do wyłączenia wspólnika przez sąd[2]. Należy mieć na względzie, że celem gospodarczym wyłączenia wspólnika ze sp. z o.o. jest przede wszystkim zażegnanie konfliktu istniejącego między wspólnikami, który paraliżuje prawidłowe funkcjonowanie spółki, przy jednoczesnym zachowaniu bytu prawnego spółki (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11.09.2008 r., I ACa). Za zachowaniem bytu spółki przemawia nie tylko interes spółki lub jej wspólników ale także interes wierzycieli spółki czy też tzw. stakeholders, np. pracowników spółki, którzy w razie jej rozwiązania i likwidacji tracą swe miejsca pracy (zob. uzasadnienie postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11.9.2008 r. (I ACZ 888/08, OSA 2009, Nr 10, poz. 31).

Artykuł 266 k.s.h. ma charakter bezwzględnie obowiązujący, w związku z czym tryb i przesłanki wyłączenia wspólnika nie mogą być w umowie spółki uregulowane odmiennie. Wspólnicy spółki z o.o. w umowie spółki mogą jedynie w inny sposób unormować kwestię czynnej legitymacji procesowej wspólników “ zgodnie z § 2 art. 266 k.s.h., a w przypadku dokonania powyższego za pomocą rozwiązań kontraktowych pośrednio unormują również legitymację bierną pozostałych wspólników (in fine § 2 art. 266 k.s.h). Wskazać należy, że wszelkie inne modyfikacje art. 266 k.s.h. będą nieważne. Nieważne będzie postanowienie, które wyklucza możliwość skorzystania z instytucji wyłączenia. Nieważne będzie również postanowienie umowy spółki, w myśl którego wynagrodzenie (cena przejęcia wraz odsetkami od dnia doręczenia pozwu) będzie niższe od rzeczywistej wartości (art. 266 § 3 k.s.h.) [3] .

Interesujące jest również spostrzeżenie, że wspólnik nie może odstąpić od umowy spółki poprzez złożenie stosownego oświadczenia woli. “Wyjście” wspólnika ze spółki kapitałowej dopuszczalne jest […] wyłącznie w enumeratywnie przewidzianych w ustawie przypadkach. […] Przyjąć należy, że niedopuszczalne jest w spółkach kapitałowych zastosowanie konstrukcji odstąpienia od umowy, co skutkowałoby […] obejściem ustawowych zasad “opuszczania” spółki i możliwością domagania się przez wspólnika zwrotu wniesionego przezeń wkładu z całkowitym pominięciem wynikających z k.s.h. procedur. Również wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika nie może być na gruncie regulacji k.s.h. traktowane jako sposób “wyjścia” wspólnika ze stosunku kapitałowej spółki handlowej. “Odpowiednie” stosowanie przepisów k.c. do stosunku kapitałowej spółki prawa handlowego (art. 2 k.s.h.), uwzględniające właściwość tego stosunku (art. 353[1] k.c. oraz art. 2 zd. 2 in principe k.s.h.), zdaje się […] przesądzać o niedopuszczalności jednostronnego “opuszczenia” takiej spółki przez wspólnika w drodze wypowiedzenia umowy spółki [4] .

Ważna przyczyna uzasadniająca wyłączenie wspólnika ze sp. z o.o.

Kodeks spółek handlowych nie wskazuje katalogu okoliczności, które można uznać za ważne przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika ze sp. z o.o. Ustawodawca przez przemilczenie wskazania katalogu (otwartego lub zamkniętego) ważnych przyczyn wyłączenia wspólnika w normie prawa materialnego przekazał sądom, a ściśle rzecz ujmując orzecznictwu sądowemu możliwość kształtowania mających duże znaczenie [5] dla spółki lub wspólników przyczyn wyłączenia wspólnika ze sp. z o.o. Wyroki sądów w tym zakresie mają charakter uznaniowy. W każdej tego typu sprawie wszystkie okoliczności konkretnego wypadku muszą być szczegółowo zbadane, ocenione i uzasadnione przez sąd rozpoznający sprawę. Stosowanie instytucji wyłączenia wspólnika wymaga dużej ostrożności, a wyłączenie nie jest dopuszczalne, jeżeli dla odwrócenia niekorzystnych dla spółki skutków mogą być zastosowane inne adekwatne, wystarczające dla zażegania konfliktu środki [6] . Przyczyny wyłączenia nie mogą dotyczyć wyłącznie innych funkcji pełnionych przez wspólnika, które nie dotyczą stosunku wspólnika do pozostałych wspólników lub spółki. Jako przykład wskazuje się, że podstawą żądania wyłączenia nie mogą być nieporozumienia wynikające wyłącznie ze stosunku pracy [7] . Warto również przytoczyć, że w jednym z orzeczeń sąd poruszył istotną kwestię różnicowania oceny ważnych przyczyn. co do zasady są one inne w okresie organizowania przedsiębiorstwa, inne w okresie aktywnej działalności, a inne w czasie postępowania likwidacyjnego spółki – inne są bowiem wtedy cele i charakter podejmowanych wówczas działań [8] .

W literaturze przedmiotu pojawiło się stanowisko, zgodnie z którym cześć komentatorów twierdzi, że umowa spółki może zawierać katalog ważnych przyczyn. Za dopuszczalnością sprecyzowania w umowie spółki ważnych powodów opowiadają się m.in. A. Szajkowski i M. Tarska ([w:] Sołtysiński, Szajkowski, Szumański, Szwaja, Komentarz KSH, t. II, 2005, s. 813, Nb 20-22) oraz A. Kidyba ([w:] Kidyba, Komentarz sp. z o.o., 2009, s. 841, Nb 8), przeciwko m.in. R. Pabis ([w:] Bieniak i in., Komentarz KSH 2011, 2011, s. 940, Nb 7) [9] .Sąd w każdej sprawie in concreto bada zaistnienie ważnych przyczyn uzasadniających wyłączenie wspólnika. Sąd przy badaniu ważnych przyczyn wyłączenia wspólnika nie powinien pomijać również tego aspektu (umowy spółki), a ściślej oświadczeń woli wspólników. Innymi słowy postanowienia umowy spółki stanowią jeden z wielu elementów stanu faktycznego, które mogą składać się na sumę uzasadniającą stwierdzenie zaistnienia ważnej przyczyny. Wydaje się jednak, że same tylko postanowienia umowy spółki nie mogą stanowić podstawy do wyłączenia wspólnika ze sp. z o.o. Słusznie zostało stwierdzone, że ziszczenie się przyczyny lub przyczyn wyłączenia wspólnika wskazanych w umowie spółki nie prowadzi do automatycznego wyłączenia wspólnika ze spółki [10] .Postanowienia umowy spółki, określające ważne przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika, należy przypisać jedynie charakter dyscyplinujący. W istocie takie postanowienia umowne będą stanowiły rodzaj “ostrzeżenia” dla wspólników mniejszościowych przed podejmowaniem działań, które mogłyby godzić w interesy spółki lub pozostałych wspólników [11] . Dodać należy, że niektórzy przedstawiciele doktryny negują dopuszczalność wyłączenia wspólnika ze spółki z innych powodów niż naruszenie przezeń zobowiązań wynikających z umowy spółki (Z. Roszewski, Wyłączenie wspólnika ze spółki z o.o. jako następstwo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania wynikającego ze stosunku spółki, PPH 1998, nr 1, s. 19).

W literaturze za ważną przyczynę wyłączenia wspólnika uznaje się m.in.: stałe wykonywanie nadzoru dla szykany, ciągłe zwoływanie zgromadzeń wspólników, co naraża spółkę na koszty, wnoszenie bezpodstawnych doniesień do sądu rejestrowego, dopuszczenie się nieuczciwych czynów wobec spółki, zwłaszcza nadużywanie prawa kontroli w celach konkurencyjnych, niewykonywanie szczególnych obowiązków wobec spółki, długotrwała choroba wspólnika uniemożliwiająca wykonywanie obowiązków wobec spółki [12] .

Ponadto doktryna za ważne przyczyny wyłączenia wspólników uznaje: niewykonywanie przez wspólników umowy lub uchwał, postępowanie sprzeczne z interesami spółki, prowadzące do tego, że byt spółki jest zagrożony, nadużywanie prawa indywidualnej kontroli, zwłaszcza w celach konkurencyjnych, otrzymanie w spadku przedsiębiorstwa konkurencyjnego [13] . Za ważne przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika uznaje się również: rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji o stanie spraw spółki, stałe wykonywanie nadzoru dla szykany, bezpodstawne zgłoszenia do sądu rejestrowego, niewykonywanie szczególnych obowiązków wobec spółki, a także długotrwała choroba uniemożliwiająca wykonywanie obowiązków wspólniczych lub wyjazd wspólnika i brak zainteresowania sprawami spółki [14] .

Orzecznictwo sądów powszechnych za ważne przyczyny uznaje m.in.:

– Niemożliwość bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, może stanowić ważną przyczynę wyłączenia go ze spółki na podstawie art. 280 § 1 KH (wyrok Sądu Najwyższego z 19.3.1997 r., II CKN 31/97, OSNCP 1997, Nr 8, poz. 116);

– Przepis art. 266 § 1 k.s.h. ma charakter »osobowy«, co wyraża się w tym, że jeżeli w spółce z o.o. przerwana zostanie więź pomiędzy jednym wspólnikiem a pozostałymi wspólnikami “ co przekreśla szanse na ich współdziałanie w dążeniu do realizacji celu spółki “ wówczas prawo przewiduje możliwość wyłączenia takiego wspólnika ze spółki, co jest równoznaczne z przywróceniem właściwego współdziałania wspólników w spółce. Niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpretowanych wewnątrz spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, może stanowić ważną przyczynę wyłączenia wspólnika ze spółki na podstawie art. 266 § 1 k.s.h.” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 21 kwietnia 2010 r., I ACa 282/10, LEX nr 628192);

– Prowadzenie przez wspólnika spółki z ograniczoną odpowiedzialnością działalności konkurencyjnej spółki, może być oceniane jako naruszenie obowiązków lojalności wobec spółki i nieszkodzenia jej interesom, jeżeli prowadzi do przejmowania zamówień spółki i pozbawienia jej części dochodów. Takie działanie może stanowić ważną przyczynę, uzasadniającą w myśl art. 280 § 1 KH wyłączenie wspólnika ze spółki (wyrok Sądu Najwyższego z 21.11.1997 r., II CKN 467/97, niepubl.);

– Prowadzenie działalności konkurencyjnej, nawet w tej samej branży, nie stanowi jeszcze podstawy uzasadniającej wyłączenie wspólnika ze spółki, lecz jednoczesne wykorzystanie przez niego kontraktów i informacji handlowych uzyskanych w spółce, wyłączenie do własnej działalności, na których to kontraktach miała bazować działalność spółki (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 29.11.2007 r., I ACa 925/07, niepubl.);

– Bez znaczenia jest przy tym, czy prowadzenie tej działalności było dla spółki szkodliwe. Sam fakt działalności konkurencyjnej stanowi rażącą nielojalność wobec pozostałych wspólników i samej spółki. Istotą konkurencji jest bowiem rozszerzenie swoich wpływów na rynku kosztem innym przedsiębiorców (z uzasadnienia cyt. wyżej wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu).

Warto również zwrócić uwagę na wyrok Sądu Okręgowego w Kielcach (VII GC 112/06) [15] , w którym Sąd wydał wyrok wyłączający wspólnika ze spółki, uznając że konkurowanie wspólnika ze spółką i postrzeganie swojego członkostwa w niej jedynie poprzez pryzmat swoich partykularnych interesów, prowadzi do braku współdziałania wspólników i towarzyszącej temu utracie zaufania pomiędzy nimi, co stało się w ocenie sądu wystarczająco ważną przyczyną.

Ważne przyczyna(y) wyłączenia dotyczące określonego wspólnika spółki z .o.o.

Przyczyna uzasadniająca powództwo o wyłączenie wspólnika musi dotyczyć określonego wspólnika. Przyczyna nie może dotyczyć wszystkich wspólników ani spółki. W takich bowiem przypadkach zasadne jest żądanie rozwiązania spółki na podstawie art. 271 pkt 1 k.s.h. [16] .

Zgodnie z orzeczeniem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11.9.2008 r. (I ACZ 888/08, OSA 2009, Nr 10, poz. 31): Użycie w przepisie art. 266 § 1 KSH liczby pojedynczej należy wykładać jedynie w ten sposób, że ważne przyczyny wyłączenia muszą dotyczyć osoby, konkretnego, jednego wspólnika. Należy mieć na względzie, że celem gospodarczym jakiemu służyć ma instytucja wyłączenia wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jest przede wszystkim zażegnanie konfliktu istniejącego pomiędzy wspólnikami, który paraliżuje prawidłowe funkcjonowanie spółki, przy jednoczesnym zachowaniu bytu prawnego samej spółki. W przypadku odmiennej wykładni tego przepisu, w każdym przypadku, gdyby na szkodę spółki działali dwaj (co najmniej) wspólnicy, realizacja tego celu byłaby niemożliwa. Konsekwencji takich nie da się pogodzić z celem, jakiemu ma służyć art. 266 § 1 KSH.

Zgodnie ze stanowiskiem doktryny – w trybie art. 266 k.s.h. możliwe jest zatem wyłączenie więcej niż jednego wspólnika, zwłaszcza gdy wspólne lub uzgodnione działania udziałowców może być oceniane jako ważna przyczyna uzasadniająca ich wyłączenie [17]. Wykładnia celowościowa prowadzi do wniosku, że jeden wspólnik, posiadający więcej niż połowę udziałów w kapitale zakładowym spółki, w której jest trzech udziałowców, może żądać wyłączenia wszystkich pozostałych wspólników [18]. Gdy podstawy żądania wyłączenia wspólników są takie same, to następuje współuczestnictwo jednolite (art. 73 § 1 k.p.c. [19] ). Natomiast gdy podstawy żądania wyłączenia są różne to współuczestnictwo po stronie pozwanej ma charakter zwykły [20] .

Także w orzecznictwie wskazać można na przykłady spraw, w których skutecznie domagano się wyłączenia w jednym procesie kilku wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 stycznia 2002 r., IV CKN 610/00, OSNC 2002/11/138; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 8 maja 2003 r., I ACa 1874/01, OSA 2004/9/26).

Podsumowanie

Instytucja wyłączenia wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością uznawana jest za konstrukcję szczególną. Wyłącznie wspólnika postrzega się jako mniejsze zło konieczne do normalizacji stosunków w spółce, gdy celowe jest utrzymanie spółki, a trudności w jej prawidłowym funkcjonowaniu powstają z przyczyn dotyczących określonych wspólników. Wyłączeniem wspólnika ze spółki jest najbardziej dolegliwym środkiem, jaki może być zastosowany wobec wspólnika. Wyłączony wspólnik zostaje pozbawiony prawa własności przysługujących mu udziałów. Instytucja wyłączenia wspólnika ma zastosowanie w przypadku, gdy dalsze uczestnictwo wspólnika jest sprzeczne z interesem spółki i nie jest możliwe dobrowolne ustąpienie, zbycie lub umorzenie jego praw. Wobec powyższego instytucja wyłączenia wspólnika nie może być wykorzystywana w celu usunięcia niewygodnych wspólników bez zaistnienia po ich stronie ważnych przyczyn uzasadniających wyłączenie. Alternatywną w stosunku do wyłączenia wspólnika ze sp. z o.o. jest, dalej idąca w skutkach, instytucja prawa handlowego jaką jest żądanie rozwiązania spółki przez sąd, wówczas gdy osiągnięcie celu spółki stało się niemożliwe. Jednak o ile w przypadku wyłączenia wspólnika zostaje on skutecznie wykluczony z grona wspólników, tak w przypadku rozwiązania spółki, spółka traci byt prawny. Ustanawiając instytucję wyłączenia wspólnika ustawodawca nadał jej priorytetową funkcję gospodarczą mającą na celu utrzymanie dalszego bytu spółki kosztem pozbawienia wspólnika prawa własności udziałów w spółce z .o.o. Z wyżej wskazanych względów uregulowanie to ma doniosłe znaczenie nie tylko teoretyczne, lecz przede wszystkim praktyczne.

Daniel Szczubełek

Radca Prawny

[1] Ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jednolity: Dz. U. 2013 r. poz. 1030), dalej jako: k.s.h.

[2] Z. Jara Kodeks spółek handlowych 2013, Legalis.

[3] Ibidem.

[4] J. Kołacz, artykuł Rejent 2013/9/45-61.

[5] zgodnie z internetowym słownikiem PWN: ważny znaczy: mający duże znaczenie.

[6] Z. Jara, Kodeks spółek handlowych 2013, Legalis.

[7] R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, J. Rodziewicz, J. P. Naworski, K. Strzelczyk, Komentarz do kodeksu spółek handlowych. Tytuł III. Spółki kapitałowe. Dział I. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, LexPolonica nr 3886663. Stan prawny 2014-05-13.

[8] Wyrok Sądu Rejonowego dla Krakowa Åšródmieścia, V GC 879/03/S, wyrok cytowany za K. Kronenberger, Wyłączenie wspólnika ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w orzecznictwie sądów gospodarczych, Transformacje Prawa Prywatnego, nr 2/2007, s. 76.

[9] Z. Jara, Kodeks spółek handlowych 2013, Legalis.

[10] Ibidem.

[11] A. Kawałko, Umorzenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, Zakamycze 2006.

[12] Prof. dr hab. J. A. Strzępka, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2013, Legalis.

[13] Z. Jara, Kodeks spółek handlowych 2013, Legalis.

[14] A. Kawałko, Umorzenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, Zakamycze 2006.

[15] Wyrok cytowany za K. Kronenberger, Wyłączenie…, s. 74-75.

[16] prof. dr hab. S. Sołtysiński, prof. dr hab. A. Szajkowski, prof. dr hab. A. Szumański, prof. dr hab. J. Szwaja, dr hab. M. Tarska, dr hab. A. Herbet, Kodeks spółek handlowych. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz do artykułów 151-300. Tom II , 2014 r., Legalis.

[17] Pogląd taki w szczególności reprezentują: A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, Warszawa 2002, wyd. 3, s. 730; Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 1, Zakamycze 2006, s. 1258; A. Rataj [w:] Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2005, s. 385); R. Pabis, Spółka z o.o., komentarz, Warszawa 2004, s. 445; M. Rodzynkiewicz, Komentarz k.s.h., Warszawa 2005, s. 463-464; A. Szumański, Wyłączenie kilku wspólników spółki z o.o. przez jednego wspólnika większościowego, Prawo Spółek 2007/4/; M. Litwińska, Glosa do wyroku SN z dnia 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, Przegląd Prawa Handlowego 1998/1/35.

[18] Z. Jara, Kodeks spółek handlowych 2013, Legalis.

[19] Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (tj. z dnia 17 grudnia 2013 r. Dz.U. z 2014 r. poz. 101), dalej jako: k.p.c.

[20] J. Bieniak, dr M. Bieniak, dr G. Nita-Jagielski, dr K. Oplustil, R. Pabias, dr A. Rachwał, dr M. Spyra, dr G. Suliński, dr M. Tofel, dr hab. R. Zawłocki, Kodeks spółek handlowych, Komentarz 2014, Legalis.