Czarno na białym o zachowku

W naszej praktyce Klienci często zwracają się o pomoc w przypadkach, gdy ich najbliższy dokonał rozrządzeniem majątkiem spadkowym, lecz pominął ich w testamencie. Padają wówczas pytania Klientów: Co można zrobić, aby otrzymać choć część majątku spadkowego?

Odpowiadamy wówczas, że skutecznym remedium na zaistniałą sytuację może okazać się roszczenie o zachowek lub jego uzupełnienie. Wtedy Klienci zadają kolejne pytania: Czym jest zachowek?, Czy można zabezpieczyć roszczenie o zachowek?, Komu przysługuje roszczenie o zachowek?, Jak obliczyć zachowek?, Czy pozwany może uniknąć zapłacenia zachowku?

W celu przybliżenia problematyki zachowku, odpowiadamy na najczęściej zadawane pytania.

Czym jest zachowek?

Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, spadkodawca jest uprawniony do swobodnego rozporządzania całym swoimi majątkiem na wypadek śmierci. Natomiast zachowek stanowi ochronę określonych osób najbliższych przed skutkami dokonanych przez niego rozrządzeń, w ramach przysługującej mu swobody testowania oraz poczynionych za życia darowizn.

Innymi słowy, określonym osobom najbliższym przysługuje roszczenie o zachowek, tj. o zapłatę określonej sumy pieniężnej wobec osoby, która dziedziczy po spadkodawcy.

Czy można zabezpieczyć roszczenie o zachowek?

W niektórych wypadkach uzasadnione będzie, aby uprawniony, któremu przysługuje roszczenie o zapłatę lub o uzupełnienie zachowku, wystąpił z żądaniem zabezpieczenia spadku (art. 635 § 2 k.p.c.), sporządzenia spisu inwentarza (art. 637 § 1 k.p.c.), a nawet wyjawienia przedmiotów spadkowych (art. 655 § 1 k.p.c.).

Komu przysługuje uprawnienie do zachowku?

Artykuł 991 § 1 k.c. wskazuje osoby uprawnione do zachowku i są nimi: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli byliby powołani do spadku z ustawy. Krąg osób uprawnionych jest ustalany na podstawie przepisów obowiązujących w dacie śmierci spadkodawcy.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami zstępnym i małżonkowi spadkodawcy zawsze przysługuje roszczenie o zachowek. Natomiast rodzicom spadkodawcy przysługuje roszczenie o zachowek tylko wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych (art. 932 § 1 k.c.).

Podkreślenia wymaga to, że roszczenie o zachowek z art. 991 § 1 k.c. może być realizowane przez spadkobierców zarówno ustawowych, jak i testamentowych (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 13.02.2004 r., II CK 44/02, orzeczenie Sądu Najwyższego z 19.10.2007 r.. I CNP 51/07, P. Książak – M.P. 6/2008, W. Barysiak PiP 5/2008). Użycie bowiem przez ustawodawcę sformułowania byliby powołani do spadku w treści art. 991 § 1 k.c., ma jedynie na celu określenie, że zachowek nie przysługuje zawsze zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy gdy osoby te dziedziczyłby w konkretnej sytuacji (tak wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 15.03.2012r, sygn. akt I ACa 95/12).

Komu nie przysługuje roszczenie o zachowek?

Uprawnienie do zachowku nie przysługuje również spadkobiercy uznanemu za niegodnego (art. 928 § 2 k.c.), który zrzekł się dziedziczenia (art. 1049 § 2 k.c.), lub który odrzucił spadek (art. 1020 k.c.). Ponadto uprawnienie do zachowku nie przysługuje małżonkowi wyłączonemu od dziedziczenia na podstawie art. 940 k.c., tj.: jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.

Wymienione osoby są traktowane tak jakby nie dożyły otwarcia spadku, zatem zgodnie kodeksem cywilnym – w ich miejsce wstępują ich zstępni, z tym zastrzeżeniem, że w przypadku osób zrzekających się dziedziczenia zstępni dochodzą do dziedziczenia wówczas, gdy w umowie o zrzeczeniu postanowiono, że nie obejmują ich skutki zrzeczenia się dziedziczenia.

Kwota roszczenia o zachowek

Z art. 991 § 2 KC wynika, że ustawa daje spadkodawcy wybór co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku, dopiero gdy uprawniony nie otrzymał – w żadnej postaci – należnego mu zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia. Uprawnienie do zachowku jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej, odpowiadającej wartości połowy lub dwóch trzecich udziału spadkowego, który przypadałby uprawnionym, gdyby doszli do dziedziczenia z ustawy (art. 991 § 1 k.c.). Dwie trzecie udziału spadkowego przysługuje osobom trwale niezdolnym do pracy oraz zstępnym małoletnim. Ocenę przesłanek zwiększających zachowek należy dokonywać na dzień otwarcia spadku, tj. dzień śmierci spadkodawcy. W orzecznictwie podnosi się, że już sam bardzo zaawansowany wiek uprawnionego do zachowku może uzasadniać zaliczenie takiej osoby do trwale niezdolnych do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 k.c. (wyr. SA w Gdańsku z 11.01.2013 r., V ACA 989/12, Legalis).

Aby dokonać wyliczenia kwoty zachowku, w pierwszej kolejności należy ustalić udział spadkowy osoby uprawnionej do zachowku, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy. Uzyskany udział spadkowy mnoży się przez 1/2 albo 2/3. Następnie należy obliczyć, tzw. substrat zachowku, tj. czystą wartość spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy między wartością wszystkich prawa należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem długów wynikających z zapisów i poleceń, powiększonej o wartości podlegające zaliczeniu z darowizn (m.in. uchwała składu 7 sędziów SN “zasad prawna “ z 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSP 1988, nr 2, poz. 27).

Wskazać jednak należy, że kwestia ustalenia tzw. substratu zachowku jest dość skomplikowana, ponieważ wymaga uwzględnienia wielu zmiennych w zależności od określonego stanu faktycznego. Np. przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Dolicza się natomiast inne darowizny, niż drobne, których spadkodawca dokonał na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku, niezależnie od czasu ich realizacji oraz te, których dokonano na rzecz innych osób w ciągu dziesięciu lat liczonych wstecz od otwarcia spadku.

Zaznaczenia wymaga, że prawidłowe obliczenie kwoty roszczenia o zachowek ma znaczenie m.in. dla ustalenia właściwej opłaty od pozwu, sądu właściwego dla rozpoznania sprawy (rejonowego lub okręgowego, gdy kwota powyżej 75 000, 00 zł) oraz wpływa na koszty procesu w sprawie.

Początkowa data liczenia odsetek ustawowych od kwoty zachowku

Roszczenie o zapłatę zachowku powstaje z dniem stwierdzenia nabycia spadku. Orzecznictwo natomiast nie jest jednolite w zakresie początkowej daty liczenia odsetek ustawowych od kwoty zachowku, ponieważ niektóre orzeczenia wskazują, że nie przysługują odsetki ustawowe od daty wezwania do zapłaty zachowku, lecz od daty wyrokowania. Wobec powyższego, w interesie uprawnionego, po stwierdzeniu nabycia spadku przez spadkobiercę jest niezwłoczne wystąpienie na drogę sądową, względnie wezwanie spadkobiercy do zapłaty kwoty zachowku, gdyż postępując w ten sposób sąd w wyroku może zasądzić odsetki ustawowe od kwoty zachowku od dnia doręczenia opisu pozwu pozwanemu albo od dnia doręczenia wezwania do zapłaty pozwanemu.

Stanowisko, że odsetki ustawowe od kwoty zachowku należy liczyć od daty doręczenia wezwania do zapłaty, zostało m.in. wskazane w uzasadnieniu wyroku SO we Wrocławiu z dnia 10 grudnia 2013 r., II Ca 1251/13, zgodnie z treścią którego: W judykaturze przyjmuje się, że o stanie opóźnienia zobowiązania z tytułu zachowku można mówić wówczas, gdy zobowiązany znał już wszystkie obiektywnie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Może to więc nastąpić także w dacie poprzedzającej chwilę wyrokowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2013 r. II CSK 403/12, LEX nr 1314389 oraz z dnia 17 września 2010 r., II CSK 178/10, ibidem). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 kwietnia 2009 r. (III CSK 298/08, OSNC – ZD 2009, nr 4, poz. 107) ostatecznie żądana i zasądzona przez sąd wysokość zachowku nie ma znaczenia dla wymagalności samego roszczenia. Za takim stanowiskiem przemawia również deklaratoryjny charakter orzeczenia o należnym zachowku, który sprawia, że zobowiązanie o charakterze bezterminowym przekształca się w zobowiązanie terminowe w wyniku wezwania wierzyciela do spełnienia świadczenia skierowane do dłużnika (art. 455 k.c.), a wyrok sądowy potwierdza tylko zasadność tego wezwania wskutek istniejącego wcześniej zobowiązania do świadczenia zachowku. Taki punkt widzenia potwierdza też orzecznictwo na tle innych rozstrzygnięć o deklaratoryjnym charakterze (zob. wyrok SN z dnia 22 lutego 2007 r., I CSK 433/06, Lex nr 274209 i wyrok SN z dnia 28 czerwca 2005 r., I CK 7/05, niepubl.). Natomiast odnotować należy, że teza wskazująca, że odsetki od kwoty zachowku należy liczyć od dnia wyrokowania została wyartykułowana np. w wyroku SA we Wrocławiu z dnia 17.09.2012 r., I ACa 861/12.

Nie należy zwlekać z pozwem o zachowek

Jednocześnie należy pamiętać, że roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu. Termin przedawnienia roszczenia o zachowek do 22.10.2011 r. wynosił 3 lata, a od 23.10.2011 r. wynosi 5 lat, licząc od ogłoszenia testamentu, a gdy zobowiązanym do zaspokojenia roszczenia o zachowek jest zapisobierca windykacyjny bądź obdarowany, wówczas termin ten liczymy od otwarcia spadku. Zauważyć jednak należy, że art. 8 ustawy nowelizującej wskazuje, iż do roszczeń o zachowek powstałych przed dniem wejścia w życie zmiany terminu trzyletniego na pięcioletni (23.10.2011 r.) i w tym dniu jeszcze nie przedawnionych, stosuje się przepisy znowelizowane. Oznacza to, że przepisy intertemporalne spowodowały wydłużenie okresu przedawnienia niektórych roszczeń, które już istniały, zanim wprowadzono ustawę nowelizującą.

Nie należy jednak zbyt długo zwlekać z pozwem o zachowek, ewentualnie należy podjąć skuteczną czynność, która spowoduje przerwanie biegu przedawnienia roszczenia, aby nie utracić możliwości dochodzenia roszczenia w późniejszym okresie. Przerwanie biegu przedawnienia spowoduje, że termin przedawnienia roszczenia będzie liczony od początku.

Zaznaczenia wymaga, że wezwanie do zapłaty zobowiązanego z tytułu zachowku nie spowoduje przerwania biegu przedawnienia roszczenia.

Po upływie terminu przedawnienia, roszczenie z tytułu zachowku staje się tzw. zobowiązaniem naturalnym, co oznacza, że zobowiązany z tytułu zachowku może uchylić się od jego zaspokojenia poprzez podniesienie zarzutu przedawnienia roszczenia.

Kiedy można uniknąć zapłaty zachowku albo uzyskać zmniejszenie kwoty zachowku?

W uzasadnionych, wyjątkowych sytuacjach, powołując się na naruszenie zasad współżycia społecznego, na podstawie art. 5 k.c. można żądać obniżenia wysokość sumy pieniężnej należnej z tytułu zachowku (zgodnie z uchwałą SN z 19.5.1981 r., III CZP 18/81, OSNC Nr 12/1981, poz. 228). W judykaturze zasygnalizowano również możliwość oddalenia powództwa o zachowek na podstawie art. 5 k.c. Przykładem słusznego zastosowania art. 5 k.c. będzie sytuacja, gdy: Uprawnionego nie interesowała sytuacja życiowa dziadka i to obcy ludzie zainteresowali się tym, że spadkodawcy należy zorganizować pomoc i opiekę. Zauważyć też należy, że spadkodawca takiej pomocy i opieki wymagał już w roku 2001, a więc na dziewięć lat przed śmiercią. Trudno sobie wyobrazić, aby powód nie wiedział ile lat ma jego dziadek i że mieszka na czwartym piętrze w budynku bez windy (tak w uzasadnieniu wyroku SO w Gdańsku z dnia 1 października 2013 r., XV C 1435/12).

Podsumowanie

Zachowek i realizacja prawa do niego jest dość skomplikowanym procesem, który wymaga dokładnej analizy stanu faktycznego, dlatego w określonych wypadkach, w celu skutecznego dochodzenia przysługującego roszczenia lub wnioskowania o oddalenie żądania zachowku, nieoceniona może okazać się pomoc doświadczonego prawnika.

 

Daniel Szczubełek

Radca Prawny